به نوعی زیرانداز دستباف که بافت آن بدون پُرز است گلیم گفته میشود ؛ این محصول معمولا با پشم طبیعی تولید میشود و گاهی اوقات در هم تنیده از مخلوط پشم و موی بز است. گلیمبافی هنری زنانه است و بیشتر در مناطق روستایی و عشایری ایران دیده میشود.
مواد اولیه گلیم
این بافته زیبا از دوران قدیم با نخهای خامه پشمی بافته میشد که از پشم گوسفند یا موی بز به دست آمده بود، پس از گذشت زمان نخ پنبهای هم به بافت گلیم اضافه شد و امروزه گاهی با نخهای مصنوعی مانند : اکرلیک ، کرومی و آنیلینی هم بافته میشود. همچنین رنگهای کار شده در انواع سنتی ، همیشه طبیعی بوده است اما امروزه از مواد و رنگ شیمیایی هم استفاده میشود.
تاریخچه پیدایش گلیم
انسان پس از اینکه توانست از پوست حیوان برای خود تنپوش تهیه کند ، رفته رفته به فکر استفاده از پشم و پوست برای زیرانداز افتاد. وقتی بشر پشمریسی را ابداع کرد ، از آنجا که همیشه در حال مهیا کردن لوازم آسایش است ، گلیمبافی به وجود آمد تا دیگر انسان روی زمین خشک و سرد ننشیند.
بر اساس شواهد تاریخی به دست آمده ، پیشینه این هنر زیبا و ارزشمند به ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح میرسد ؛ کهنترین گلیم بافته شده از این دوران و در میان آثار مصر باستان کشف شده است.
مناطق بافت گلیم
این هنر دست ، علاوه بر ایران در کشورهای مختلف خاورمیانه نظیر : چین ، هند ، پاکستان ، افغانستان ، ترکمنستان و… تولید میشود. در کشور ما نیز علاوه بر ایلات و عشایر ، در استانهای خراسان ، فارس ، کردستان ، بلوچستان ، یزد ، آذربایجان ، کرمانشاه و… این محصول زیبا وجود دارد.
نقوش به کار رفته در گلیم
طرحهای استفاده شده در انواع این بافتهها عموما نقشهایی هندسی هستند که اشکال مختلفی دارند ، مانند : سهگوش ، لوزی ، ششگوش و چهارگوش. البته نقوش اصیل و سنتی زیادی زینتبخش چهره گلیم ایرانی میشوند که گاهی شکل حیوانات و طبیعت را به خود میگیرند و گاه ترمه و گل و بوته هستند. طرحهای مختلف استفاده شده در این هنرها بستگی به نوع و منطقهای دارد که در آن بافته میشوند.
مراحل بافتن گلیم
مانند فرش پس از برپایی دار برای بافت گلیم مراحل مختلفی طی میشود که در ادامه به اختصار با آنها آشنا خواهید شد :
چلهکشی : اولین گام برای بافتن است که طی آن دو طناب با اندازه مورد نظر ، موازی زیر دار بسته شده که به آن زه دار میگویند و ابتدای نخ پنبهای به قسمت آخر چپ یا راست زیر دار گره میخورد ؛ سپس گلوله نخ پنبه را از پشت اولین زه و جلوی دومین زه دار ، رد میکنند و از بالای سر دار به پشت برده و از قسمت پایین دار خارج میکنند.
بستن چوب کوجی : چوبی استوانه شکل است که قطرش معمولا ۴ سانت است و عرضش اندازه دستگاه.
ثابت کردن چلهها : چون در حین بافتن برای تراکم بیشتر و فشردن پودها به کار ضربه میزنند ، باید چلهها محکم شوند تا حرکت نکنند و شکل گلیم به هم نریزد ؛ برای این کار روی چلهها معمولا کمی چسب میمالند.
زنجیربافی : این کار معمولا قبل از بافتن ، برای سرعت بخشیدن به بافت انجام میشود.
روشهای بافت گلیم ایرانی
دو شیوه برای بافت گلیم ایرانی تعریف شده است :
روش پود گذاری :
در این روش فقط از نخ پود و نخ تار یا چله برای بافتن بهره میگیرند ، به این ترتیب که نخهای پود رنگین را از پایین و بالای نخهای تار رد میکنند و با تغییر رنگ پودها ، نقشهای مختلف روی کار نمایان میشوند و اینگونه زیر و روی آن صاف و یکرنگ میشود.
روش پود پیچی : هنرمندان برای بافت گلیم در این شیوه افزون بر نخهای تار و پود ، از پود نازک دیگری هم استفاده میکنند ، به ترتیبی که پودها با پیچیدن از وسط تارها عبور میکنند و بعد از آن پود نازک از میان آنها رد میشود و آن را با شانه میکوبند و یکدست میکنند. این روش که به قالیبافی شبیه است را نقطه اتصال گلیمبافی به ظهور هنر فرشبافی میدانند.
انواع گلیم از نظر نوع بافت
به طور کلی در مناطق مختلف گلیمها سه مدل بافت دارند :
ساده باف :
این مدلها دارای یک رو هستند و از روی نقشه از پیش تعیین شده بافته نمیشوند ، نقش این گلیمها عموما هندسی است و در بافت آنها پودها یکی در میان از وسط چلهها (تارها) عبور داده میشوند.
نقش برجسته : در این نوع بافت ، زمینه ساده است و طرحهای آن به صورت برجسته یا پرزدار روی آن قرار گرفتهاند ؛ این طرحها از روی نقشه قالی بر روی تارهای گلیم گره میخورند و در مرحله پایانی پرزهای اضافه چیده میشوند.
ورنی : بافت این مدل بدون پرز است و یک رو بیشتر ندارد ، تولید این گلیم بدون نقشه و به صورت ذهنی توسط هنرمندان انجام میگیرد. این محصول در اصل متعلق به آذربایجان است اما در کردستان و کرمان نیز با طرحهای متفاوتی بافته میشود و بهترین ورنی را ایل شاهسون در ایران میبافند که قدمتی طولانی در میان آنها دارد.
انواع گلیم
هر یک از عشایر و اقوام در مناطق مختلف ایران گلیم مختص خود را دارد ؛ در ادامه با انواع این محصولات که توسط اقوام گوناگون ایرانی تولید میشوند ، آشنا خواهید شد.
شاهسونی :
یکی از ایلهای معروف ایرانی شاهسون است که مهمترین گلیمهای بافته شده توسط آنان بسیار ظریف بوده و به سوماک معروف است و در گویش محلی به آن ورنی نیز میگویند. طرحهای این نوع دستبافتهها بیشتر نقوش حیوانی نظیر آهو ، اسب و پرندگان است و با اشکال هندسی تزئین میشوند ، آنها با پشمهای زبر و خشک تولید میشوند و تنوع نقش آنها به حدی است که به ندرت میشود دو کار بافته شده توسط این ایل را شبیه به هم پیدا کرد.
لازم به ذکر است که بهترین زینهای سنتی اسب در کشور ما به شیوه گلیمباف و توسط ایل شاهسون تولید میشوند.
لری :
اقوام لُر در ایران گلیمهای بسیار با کیفیتی تولید میکنند که از میان آنها خورجین بزرگ برای نگه داشتن وسایل منزل ، بهترین محصول آنها به شمار میآید و حاشیه آن را با روشی موسوم به قالیبافی محکم میکنند ؛ این دستبافتهها با نقوش هندسی و حیوانی خاص این مناطق شناخته میشوند و رنگهای آنها معمولا سبز ، سیاه ، آبی و سفید است.
خمسه :
این نوع گلیم متعلق به پنج قوم شیرازی است و نام خمسه اشاره به در هم آمیختن این پنج ایل در این استان دارد ؛ از میان آنها دو ایل عربی صحبت میکنند و دو ایل به زبان ترکی و در یکی از آنها که به باصری معروف است به زبان فارسی سخن میگویند.
بافتههای آنها سوماکی است که به نام دهبید معروف است ؛ طرح این محصولات بیشتر دارای زمینهای تیره میباشد که روی آن ستارههایی به صورت مورب و به شکل لوزیهای درهم ، بافته میشود.
انواع گلیم
بلوچی :
طرح و رنگ این بافتهها برگرفته از شرایط اقلیمی اقوام بلوچ است ؛ نقشهای این گلیمها راهراه است و در هر ردیف از آنها طرحها و رنگهای مختلفی به کار میرود. دستبافتههای این اقوام از رنگهای تیره نظیر : جگری ، آبی تیره ، شتری و قهوهای بهره میگیرند و البته رنگهای روشنی مانند : سبز ، قرمز و زرد هم از شاخصههای آنها به شمار میروند.
هرسین :
این منطقه در استان کرمانشاه از مهمترین مرکزهای گلیمبافی در ایران است؛ شاید مهمترین ویژگی این نوع زیرانداز این است که هنرمند با کمک سلیقه و ذوقش و با توجه به شرایط محیطی آن را میبافد. طرحهای حاشیه و زمینه آنها ریز و پرنقش هستند به گونهای که نمیتوان فضای خالی میان نقشها پیدا کرد.
هنرمندان این منطقه به خاطر ضد بید بودن پشم بز، از آن در حاشیه این زیرانداز استفاده میکنند و در بافت آن معمولا رنگهای سرمهای ، سبز ، سفید ، قرمز و سرخابی به کار برده میشوند.
قشقایی :
تنوع طرح و رنگ بافتههای این ایل را به خاطر این میدانند که یا در محل اتراق بافته میشوند و یا هنگام کوچ کردن و فراوانی مناظر طبیعی اطراف هنرمند این تنوع را پدید آورده است. نقش اصلی این گلیم طرحهای هندسی و حیوانی هستند ، نظیر : ستاره هشتپر ، هشت ضلعی و تصاویر بز ، طاووس و آهو.
سنه :
این محصول که خاص سنندج است بسیار ظریف و باکیفیت تولید میشود و عمده طرحهای آن را نقوش موسوم به هراتی با طرحهای بوتهای و خطهای مورب تشکیل میدهند. گلیم سنه طرحی بسیار زیبا و معروف دارد که در آن نقش ترنجی در میان قرار دارد و زمینهاش رنگین است و طرح بوتهای ظریف نیز در آن به چشم میخورد.
ترکمن :
مهمترین ویژگی آن رنگ است که در میان آن قرمز روشن نقش اصلی را بر عهده دارد ؛ در این گلیم محکم و سبک ، طرحها بر اساس یک نقش اصلی که به آن گل میگویند دستهبندی میشوند و آنها را به صورت شش و هشت وجهی میبافند. در مدل ترکمن هر گل نشانگر یک خانواده است.
زرندی :
این نوع گلیم بافتی کوچک و چاکدار دارد و بلند و بادوام است ؛ این بافتهها در روستاهای ساوه و زرند و قزوین تولید میشوند.
افشاری :
این طرح زمینهای با رنگ طبیعی یا سیر دارد که ستارههای زیادی روی آن نقش بستهاند ؛ در گلیم افشار گلهای ستارهای به شکل لوزیهای درهم به چشم میخورند که به صورت مورب در کنار هم قرار دارند.
بازار داخلی و صادرات گلیم
امروزه بسیاری از خانمهای خانهدار ایرانی از انواع گلیم سنتی برای زیبا کردن فضای منزل خود استفاده میکنند ؛ این هنر کشورمان به خاطر نقشهای خاص و تنوعی که دارد هر مخاطبی را به خود جذب میکند و به همین دلیل ، علاوه بر بازار خوب داخلی در صادرات نیز سرزمین ما در کنار هند و پاکستان از بزرگترین صادرکنندههای گلیم در جهان است.